Η Βαθύτατη Πεποίθηση του Αγίου Αθανασίου
Η διάκριση του Αγίου Αθανασίου μεταξύ Γεννήσεως και Κτίσεως – μαζί με όλες τις ζωτικές συνέπειες της – έγινε κοινά αποδεκτή στην Εκκλησία ήδη κατά την εποχή του. Πώς τότε υπήρχε ο Αρειανισμός; Πώς τότε παρουσιάστηκαν όλες οι μετέπειτα Χριστολογικές έριδες; Αρκεί να επιστήσουμε την προσοχή στο γεγονός ό,τι παρ’ όλη τη λογομαχία, η άποψη του Αγίου Αθανασίου τελικά επικράτησε και επικράτησε ως η διδασκαλία της Εκκλησίας. Γι’ αυτό, η θεολογική του όραση, η αντίληψη του ότι η βασική αιτία της θεολογικής λογομαχίας ήταν μια έλλειψη σωστής διακρίσεως ανάμεσα στη Γέννηση και την Κτίση, ήταν κατ’ ουσίαν ήδη ένα μέρος της ζωντανής πίστεως της Εκκλησίας. Και, επιπλέον, υπήρχαν ποικίλες μορφές Αρειανισμού, απ’ τις οποίες όλες διέφεραν στον τονισμό διαφόρων σημείων και οι οποίες έπρεπε όλες να νικηθούν, έστω κι αν η πορεία του θριάμβου κράτησε δεκαετίες και καθυστέρησε μέσα σε άλλες απόψεις για αιώνες.
Η θεολογική διάκριση του Αγίου Αθανασίου ανάμεσα στη γέννηση και την κτίση αναπτύχθηκε περισσότερο στη Βυζαντινή θεολογία. Ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας γενικά θα επαναλάβει τον μεγάλο προκάτοχο του. Πράγματι, το έργο του «Θυσαυρός της Αγίας και Ομοουσίου Τριάδος» θα στηριχθεί πολύ στους Λόγους του Αγίου Αθανασίου. Μόνο που αντί της «θελήσεως» και της «βουλήσεως», ο Άγιος Κύριλλος θα μιλήσει για Θεία «ενέργεια», «το μέν ποιείν ενεργείας εστί, φύσεως δε το γεννάν· φύσις δε και ενέργεια ού ταυτόν» (Θησαυρός, 18 P.G. 75,313). Βλέπε επίσης 15 P.G. 75, 276, «το γέννημα… εκ της ουσίας του γεννώντος πρόεισι φυσικώς· (το κτίσμα)… έξωθεν εστιν ως αλλότριον»· βλέπε επίσης P.G. 75, 564-565. Αυτή η αντίθεση, γονιμότης και θέλησις ή βούλησις, θα είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Βυζαντινής θεολογίας ως τον δέκατο τέταρτο αιώνα οπότε ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296-1359) αναλύει το πρόβλημα. Ο Άγιος Γρηγόριος θα ισχυριστεί ότι αν δεν γίνει σαφής διάκριση μεταξύ «ουσίας» και «ενεργείας» στο Θεό, δεν θα μπορέσει κανείς να διακρίνει μεταξύ «γεννήσεως» και «κτίσεως». Αυτή θα τονιστεί και από τον Άγιο Μάρκο τον Εφέσου. Αυτή ήταν μια καθοριστική ιδέα του Αθανασίου και τα επιχειρήματα του θα ξανάρθουν στην επικαιρότητα.
Εγείρονται τα ερωτήματα: η διάκριση ανάμεσα στην «Ύπαρξη» και την «Ενέργεια» στο Θεό, ή, με άλλους όρους, ανάμεσα στη Θεία «Ουσία» και τη Θεία «Ενέργεια», είναι μια γνήσια και οντολογική διάκριση, in re ipsa; Ή είναι μόνο μια νοητή ή λογική διάκριση, τρόπον τινά, «κατ΄επίνοιαν», η οποία δεν θα έπρεπε να ερμηνευτεί αντικειμενικά, μήπως η απλότητα της Θείας Υπάρξεως τεθεί σε κίνδυνο; Δεν μπορεί να υπάρχει ούτε η παραμικρή αμφιβολία ότι για τον Άγιο Αθανάσιο αυτή ήταν μια πραγματική και οντολογική διαφορά. Διαφορετικά, το κύριο επιχείρημα του κατά των Αρειανών θα έχανε την αξία του και θα καταστρέφονταν. Το μυστήριο θα παραμείνει. Η ίδια η Ύπαρξη του Θεού είναι «ακατανόητη» για την ανθρώπινη διάνοια, αυτή θα είναι η κοινή πεποίθηση των Ελλήνων και Βυζαντινών Πατέρων. Και όμως υπάρχει μια διάκριση μεταξύ «Υπάρξεως» και «Θελήσεως» αλλά δεν είναι το ίδιο πράγμα, ούτε για το Θεό, το «να είναι» και το «να ενεργεί». Αυτή είναι η βαθύτατη πεποίθηση του Αγίου Αθανασίου.
Πηγή: π. Γεώργιος Φλορόφσκυ, Οι Βυζαντινοί Πατέρες του Πέμπτου αιώνα