Είναι η αθεΐα πηγή ευτυχίας;
.jpg)
Η πρώτη πρόταση του συνθήματος εκφράζει αναπόδεικτο ισχυρισμό αλλά δεν θα ασχοληθούμε μαζί της αυτή τη στιγμή – εκτός, ίσως, από το να επισημάνουμε ότι για την υποτιθέμενη ανυπαρξία του Θεού δεν είναι σίγουροι ούτε καν οι υποστηρικτές της. Θα επικεντρωθούμε στο δεύτερο μέρος του συνθήματος, που υπαινίσσεται ότι η ανυπαρξία του Θεού αποτελεί προϋπόθεση για την απόλαυση της ζωής.
Σύμφωνα με μια τέτοια αντίληψη, η σχέση με τον Θεό όχι απλώς δεν συμβάλλει αλλά και παρεμποδίζει την ανθρώπινη ευτυχία. Και ο ισχυρισμός αυτός, ωστόσο, είναι αυθαίρετος.[1]Συζητώντας τον, θα μπορούσε κανείς, για παράδειγμα, να επισημάνει ότι ο άνθρωπος δεν έχει μόνο σωματικές, η ψυχικές, αλλά και πνευματικές ανάγκες, οι οποίες αφορούν τη σχέση του με τον Θεό. Επομένως, όπως έγραψε πριν από δεκαπέντε περίπου αιώνες ο Αυγουστίνος στο κλασικό έργο του Εξομολογήσεις, η ανθρώπινη καρδιά δεν βρίσκει ανάπαυση παρά μόνο στον Θεό που τη δημιούργησε.
Ωστόσο, η αντίληψη που συζητάμε πάσχει από μία ακόμα μεγαλύτερη αδυναμία. Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε είμαστε απλώς και μόνο υποπροϊόντα μιας τυφλής εξελικτικής διαδικασίας, κατάληξη της οποίας είναι ο θάνατος. Ο καθένας από εμάς προσωπικά, η ανθρωπότητα ως σύνολο, αλλά, όπως μας πληροφορούν οι επιστήμονες, και το σύμπαν στο οποίο ζούμε πρόκειται να καταστραφούν. Το τέλος κάθε ανθρώπου, είτε έζησε ως άγιος είτε ως εγκληματίας, θα είναι το ίδιο, και επομένως καμία πράξη ή παράλειψή μας δεν έχει έσχατη αξία.
Ωστόσο, το πρόβλημα είναι ακόμη βαθύτερο. Οι ίδιες οι λέξεις ‘άγιος’ ή ‘εγκληματίας’ στερούνται νοήματος, διότι, σε έναν κόσμο χωρίς Θεό, οι έννοιες ‘καλό’ και ‘κακό’ δεν έχουν πραγματικό, αντικειμενικό αντίκρισμα. Αν είμαστε απλώς και μόνο προϊόντα της φύσης, όπως λ.χ. τα έντομα, η συζήτηση περί καλού και κακού δεν έχει νόημα στη δική μας περίπτωση, όπως δεν έχει και στην περίπτωση των εντόμων. Τίποτε δεν είναι καλό ή κακό αντικειμενικά – πέρα, δηλαδή, από τις υποκειμενικές μας ατομικές ή συλλογικές αντιλήψεις, οι οποίες οφείλονται είτε σε βιολογικές προδιαθέσεις είτε σε κοινωνικοϊστορικές προκαταλήψεις. Ως προς αυτό, ο καθηγητής βιολογίας και διάσημος αθεϊστής Ρίτσαρντ Ντώκινς έχει δίκιο: σε έναν κόσμο χωρίς Θεό ‘δεν υπάρχει […]ούτε σχέδιο, ούτε σκοπός, ούτε κακό, ούτε καλό, δεν υπάρχει τίποτα εκτός από τυφλή, ανελέητη αδιαφορία’.[2]
Η μόνη συνεπής αντίδραση απέναντι σ’ ένα τέτοιο κόσμο είναι η απελπισία. Όπως υποστήριξε ο (άθεος) φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσσελ, η ζωή μας μπορεί να θεμελιωθεί ‘μόνο επάνω στο σταθερό θεμέλιο της ανένδοτης απελπισίας’.[3]Η απελπισία αποτελεί αναπόφευκτο αποτέλεσμα της συνεπούς αθεΐας. Προκειμένου, λοιπόν, να την αποφύγουν, οι αθεϊστές αποδεικνύονται στις περισσότερες περιπτώσεις ασυνεπείς. Είτε υιοθετούν ένα ‘ευγενές ψεύδος’, αναγνωρίζοντας στον κόσμο ένα νόημα, την ύπαρξη του οποίου, ωστόσο, η ιδεολογία τους αποκλείει, ή προτείνουν ένα είδος ηρωικής αντίστασης στην απελπισία, η οποία, ωστόσο, αποτελεί συνεπακόλουθο της ιδεολογίας τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εν προκειμένω είναι ο Καμύ. Στο έργο του Ο μύθος του Σισύφου, ο Καμύ παρομοιάζει τον σύγχρονο άνθρωπο με τον αρχαίο Σίσυφο. Έχοντας περιφρονήσει τους θεούς, ο Σίσυφος καταδικάστηκε να κυλάειένα βαρύ βράχο μέχρι την κορυφή ενός λόφου. Κάθε φορά όμως που έφτανε εκεί, ο βράχος κατρακυλούσε στους πρόποδες του λόφου, με αποτέλεσμα ο Σίσυφος να πρέπει να καταβάλει εκ νέου την ίδια επώδυνη, α-νόητη, και άπελπη προσπάθεια. Ο Καμύ, ωστόσο, τελειώνει το έργο του με τη φράση: ‘πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο’.
Σε αντίθεση με τα παραπάνω, ο Χριστιανός γνωρίζει ότι η ζωή του έχει νόημα και σκοπό. Γνωρίζει ότι το καλό και το κακό δεν αποτελούν αυθαίρετες επινοήσεις αλλά ορίζονται από την αγάπη του Θεού – ή την άρνησή της. Γνωρίζει, επίσης, ότι είναι πλασμένος για την αιώνια ζωή, για την οποία προετοιμάζεται, την οποία προγεύεται, και στην οποία ελπίζει. Καλείται, λοιπόν, να αγαπήσει τον Θεό και τον συνάνθρωπο και προσβλέπει στην πρόνοια της αγάπης του Θεού, που έχει τον τελευταίο λόγο. Με τη χάρη του Θεού, παρά τις όποιες δυσκολίες και θυσίες της χριστιανικής ζωής, είναι ειρηνικός και χαρούμενος.
Τα παραπάνω, προφανώς, δεν ‘αποδεικνύουν’ την ύπαρξη του Θεού. Φανερώνουν, ωστόσο, κάποιες από τις επιπτώσεις της συνεπούς επιλογής ανάμεσα στην πίστη και την αθεΐα, όπως επίσης και ότι συνθήματα όπως εκείνο των βρετανικών λεωφορείων είναι αφελή και διάτρητα.
[1] Σχετική έρευνα του PewResearchCenter παραπέμπει μάλλον στην αντίθετη κατεύθυνση. Βλ. σχετικά στο https://www.pewresearch.org/religion/2019/01/31/religions-relationship-to-happiness-civic-engagement-and-health-around-the-world/.
[2]Ρίτσαρντ Ντώκινς, River Out of Eden: A Darwinian View of Life (ΝέαΥόρκη: Basic Books, 1995), σ. 133.
[3]Βλ. τοδοκίμιότου ‘AFreeMan’sWorship’.
Πηγή: π. Δημήτριος Μπαθρέλος